Ben jij voorbereid op een ramp?

Voorbereid zijn op een ramp is allang niet meer alleen een kwestie van blikken soep, batterijen en een noodradio. Toch blijven veel organisaties, overheden en ook burgers hangen in het idee dat een goedgevulde voorraadkast en een stapel protocollen ons zullen redden. Maar een ramp komt nooit netjes volgens planning. En wie alleen op draaiboeken leunt, komt bedrogen uit.

Een veerkrachtonderzoeker zei onlangs: geen enkel draaiboek kan het onverwachte helemaal opvangen. Het klinkt bijna als een open deur, maar de implicaties zijn diepgaander dan ze lijken. Wat gebeurt er als het misgaat en de situatie afwijkt van alles wat geoefend is? Wat als de mens zelf niet meer functioneert zoals gepland? Veerkracht gaat niet over spullen of systemen, maar over mensen. Meer specifiek: over hoe ons brein omgaat met chaos, dreiging en onzekerheid.

Tijdens een ramp werken onze hersenen niet zoals we zouden willen. De prefrontale cortex, verantwoordelijk voor rationele besluitvorming, krijgt het zwaar onder stress. Instinct neemt het over. Vechten, vluchten of bevriezen. Het klassieke stressmechanisme. Wie daar niet op voorbereid is, raakt snel de controle kwijt. Niet omdat hij de procedure niet kent, maar omdat zijn brein blokkeert. Veerkracht begint dus bij inzicht in wat er in je hoofd gebeurt als alles misgaat.

Klik goed op de afbeelding om het product te bekijken

Maak 'm eigen, bestel nu jouw gepersonaliseerde product.

Organisaties investeren massaal in planvorming, risicoanalyse en materiële voorbereiding. Denk aan crisisteams, evacuatieroutes, back-ups van back-ups. Maar hoeveel aandacht is er voor de mentale kant van crisisbeheer? Wie traint er op het herkennen van stresssignalen? Wie leert medewerkers omgaan met cognitieve dissonantie, angst of verlamming in het moment zelf? Het antwoord is: nog veel te weinig.

De klassieke benadering van rampenbestrijding is gericht op beheersing. We willen alles onder controle houden, elk scenario in kaart brengen, elke reactie vooraf bepalen. Maar juist dat verlangen naar controle maakt ons kwetsbaar. Want het leven laat zich niet regisseren. Elke crisis is uniek. De brand, overstroming of aanslag die je voorbereid hebt, komt nooit exact zoals je dacht. De kracht zit dus niet in het perfecte plan, maar in de flexibiliteit om dat plan los te laten als het nodig is.

Daarvoor heb je mentale ruimte nodig. Reflectievermogen. Improvisatiekracht. En dat vraagt oefening. Niet alleen op vaardigheden, maar op zelfkennis. Hoe reageer ik onder druk? Wat gebeurt er met mijn denken als ik bang ben? Hoe herken ik dat mijn collega dichtklapt, en hoe help ik hem dan weer vooruit? Het zijn vragen die zelden gesteld worden tijdens de klassieke brandoefening of crisissimulatie.

In plaats daarvan zouden we moeten oefenen met situaties die juist niet volgens plan verlopen. Simulaties waarin niets klopt, waar verwarring heerst en beslissingen genomen moeten worden op basis van halve informatie. Pas dan komt het echte leerproces op gang. Niet om mensen onzeker te maken, maar om ze juist te leren omgaan met onzekerheid. Veerkracht is geen aangeboren gave, maar een trainbare competentie.

In die trainingen moet niet alleen aandacht zijn voor het handelen, maar vooral voor het nabespreken. Wat voelde je? Wat dacht je? Wanneer ging het mis in je hoofd, en waarom? Dat zijn de echte lessen. Niet wat er op papier stond, maar wat er in de praktijk gebeurde. Het vergt een veilige omgeving waarin fouten niet afgestraft worden, maar besproken. Waar ruimte is voor het verhaal achter de reactie.

Ook op organisatieniveau moet die reflectie een plek krijgen. Debriefs worden vaak te procedureel, te technisch. We evalueren wat er fout ging in het proces, maar niet wat het met mensen deed. Terwijl dát juist bepaalt hoe het proces verloopt. Een medewerker die onder stress verstijft, is niet dom of onprofessioneel. Hij is mens. En een organisatie die dat erkent, wint aan kracht.

Nazorg is daarin onmisbaar. Niet alleen na een echte ramp, maar ook na een oefening. Als je een crisissituatie nabootst, kunnen echte emoties geraakt worden. Trauma’s aangeraakt. Herinneringen opgerakeld. Het is geen toneelstuk. Daarom moet elke oefening gevolgd worden door ruimte voor verwerking. Een open gesprek, zonder oordeel. Want wie zich gezien voelt, kan herstellen. Wie zich faalt voelt, klapt dicht.

Het betekent ook dat leidinggevenden een andere rol moeten innemen. Niet als beoordelaar van de juiste actie, maar als begeleider van het leerproces. Als iemand die observeert, aanmoedigt, en ruimte geeft aan twijfel. Want juist twijfel is de motor van veerkracht. Het is de erkenning dat we niet alles weten, maar wel kunnen leren. Dat maakt mensen wendbaar, en dus weerbaar.

En dan is er nog het draaiboek zelf. Natuurlijk is het nodig. Je wilt een basis, een uitgangspunt, een structuur. Maar je moet het kunnen loslaten. Want het draaiboek is geen bijbel. Het is een hulpmiddel. En soms is het nuttiger om het in de la te leggen dan om het krampachtig te volgen. De echte kunst is weten wanneer dat moment daar is. En dat leer je alleen door ervaring.

Veerkracht gaat dus niet over het vinden van zekerheid, maar over het verdragen van onzekerheid. Over het bewegen in plaats van beheersen. Over durven handelen zonder alle informatie. Dat vraagt moed. En vertrouwen. In jezelf, maar ook in het team. Want niemand redt het alleen. Juist in crisissituaties blijkt hoe belangrijk samenwerking is. Wie elkaar kent, vertrouwt en steunt, presteert beter. En herstelt sneller.

Daarom moet veerkracht een kernonderdeel zijn van elke rampenvoorbereiding. Niet als bijlage, maar als uitgangspunt. Dat betekent tijd maken voor teamontwikkeling, voor gespreksvaardigheden, voor stressherkenning. En voor het oefenen met falen. Want alleen wie mag falen, leert improviseren. En alleen wie kan improviseren, blijft overeind als het draaiboek uit elkaar valt.

We moeten ook af van het idee dat veerkracht iets individueels is. Het zit in de cultuur van een organisatie. In hoe mensen met elkaar praten, hoe fouten besproken worden, hoe open de sfeer is. In of er geluisterd wordt, ook naar ongemakkelijke signalen. En of er ruimte is voor emoties. Niet als zwakte, maar als onderdeel van professioneel handelen. Wie zijn angst mag benoemen, krijgt weer grip.

Dat vraagt iets van beleidsmakers. Stop met het ophangen van posters over protocollen en begin met het bouwen aan psychologische veiligheid. Niet alleen in crisisteams, maar in de hele organisatie. Maak ruimte voor twijfel. Beloon eerlijkheid. En luister naar de mensen op de vloer, want die weten vaak als eersten wat er écht speelt. Niet pas als het misgaat, maar elke dag.

Voor burgers geldt hetzelfde. Ook daar leeft het idee dat voorbereiding draait om spullen. Natuurlijk is het verstandig om een noodpakket in huis te hebben. Maar denk ook na over je eigen gedrag onder druk. Wat doe jij als de stroom uitvalt? Hoe ga je om met paniek om je heen? Hoe help je je kinderen kalm te blijven? Dat zijn de vragen die ertoe doen.

Oefen het eens. Zet het licht uit. Doe alsof de communicatie plat ligt. Bespreek met je gezin wat je zou doen. Niet om bang te maken, maar om de schok te verkleinen als het ooit echt gebeurt. Kinderen die weten wat te doen, voelen zich veiliger. Volwassenen die hun eigen stressreacties herkennen, kunnen beter handelen. en dat begint bij bewustzijn.

En dus moeten we durven erkennen dat geen enkel draaiboek zaligmakend is. Het is een houvast, geen garantie. De echte voorbereiding zit in de mens zelf. In hoe hij denkt, voelt, handelt. En in hoe hij leert omgaan met het feit dat controle een illusie is. Dat is geen zwakte, maar wijsheid. Wie dat begrijpt, staat sterker. Niet ondanks de onzekerheid, maar dankzij.

We hebben het nodig. Niet morgen, maar vooral nu, want de volgende crisis wacht niet op onze plannen. Die komt zoals hij komt. En alleen wie leert meebewegen, blijft staan. Niet omdat hij alles weet, maar omdat hij weet dat hij het niet alleen hoeft te doen. Omdat hij geoefend heeft in onzekerheid, en geleerd heeft te vertrouwen op iets dat sterker is dan controle: veerkracht.